Maŋimus fástaássit jápme 1968:s, ja Smukgården Girkonjárgga olggobealde lea luskkiidan. Dál lea dat stuorámus mearrasámi visti mii Norggas lea ođđasis huksejuvvomin, ja dasa leat áŋgiris eaiggádat, čeahpes duojárat ja lohkameahttun ollu bargodiimmut geavahuvvon.

Smukgården lea nama ožžon vuođđudeaddji maŋis Paul Andersen Smuk. Fargga 130 jagi lea bearaš eaiggáduššan doalu.

– Dat lei mu máttaráddjá, muitala Trude Sildnes, dálá dálu eaiggát. – Son lei mearrasápmelaš, ja barggai eanandoaluin ja guolástii. Lei 1894:s go son osttii Ruhceveaji eatnama ja fárrii deike bearrašiin.

Praktihkalaččat fertii son gal leat, go son bođii dasa unna lavttavisožiin ja áittiin iežas ođđa ássansadjái. Visttit fievrreduvvojedje suhkanfatnasiin iežas riegádansajis Allagohpis Ruovdevuonas, Ruhčeveadjái, lagabui 12 kilomehtera áibmolinnjás. Lavttaviessu lei su mánnávuođa ruoktu, ja son riegádii doppe 1826:s.

Norggas leat buot sámi kulturmuittut 1917 rájes ja dan boarráseappot automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon. Sámi kulturmuittuid gávdná siseatnamis máddin gitta Finnmárkui davvin. Sámi visttiid šláddjivuohta lea stuoris. Boazodoallu, eanandoallu ja guolásteapmi, muhto maiddái skuvlavisti, searvegoddevisti ja eará searvevuođavisttit gullet sámi historjái.

– Smukgården lea dat stuorámus ollislaš mearrasámi visti mas mii diehtit, deattuha Elin Rose Myrvoll, gii lea Sámedikki kulturmuitobarggu sekšuvdnahoavda. – Dálus leat ollu visttit, ja eaiggát lea áŋgirit bargan divodemiin.

Daid 14 visttiid gaskkas mat leat Smukgårdenis, leat njeallje automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon vistti, ja dat logi eará vistti leat suodjalan veara. Dasa lassin gávdnojit bázahusat meahccegođiin mii geavahuvvui bivddu, guolásteami ja čuollama oktavuođas, muorračuohppama ja láddjenbargguid oktavuođas meahcis maid Paul A. Smuk lea lihttoláigohan.

– Ássanviessu gárdimis lea buorre ovdamearka das mo boaris, luskkiidan ja eret fárrejuvvon viesut sáhttet divoduvvot ja oažžut ođđa eallima, dadjá Myrvoll.  – Mii atnit árvvus go dálu eaiggát áigu ássat dáppe.

Geavaheapmi lea kulturmuittuid buoremus suodjaleapmi. Dat mii geavahuvvo, leš dal viessu, fatnasat dahje dávvirat, váldojuvvo dábálaččat vuhtii. Áimmahuššan ja divodeapmi áiggiid čađa lea dieđusge dagahan ahte kulturmuittut leat ceavzán gitta otnážii, muhto daidda ferte bidjat ollu návccaid ja bargodiimmuid vai visttit ja fatnasat galget ceavzit boahtteáiggis.

• Mii geat bargat doarjagiiguin Riikaantikváras oaidnit man dehálaččat eaiggádat leat, dadjá Jorunn Gunnestad Riikaantikváras. – Motivašuvdna ja movttiidahttin váldit vára historjjás lea hirbmat buorre, muhto mii diehtit maid ahte dat máksá sihke áiggi ja ruđa.

Riikaantikvára doarjjaortnet ráfáidahttojuvvon visttiid várás mat leat priváhta oamastusas lea oaivvilduvvon dan várás ahte eaiggádat eai oaččo stuorra lassigoluid ođasteami oktavuođas rivttes vugiiguin ja ávdnasiiguin.

– Buohkat fertejit áimmahuššat viesu, leš dál boaris dahje ođas, dadjá Gunnestad. Dattetge lea erohus go galgá lonuhit ođđaáigásaš glása, ja dat go galgá gávdnat duojára gii sáhttá veahkehit ođadit du boares glása.

Ođasteapmi lea ođđa geavaheapmi, ja boares stobuin lea dábálaččat geavahuvvon nana ávdnasat main leat guhkes ahki.

– Danne dahket eaiggádat nu go Trude ja Gjermund Smukgårdenis dehálaš barggu kulturmuitoárvvuid ja dálkkádat- ja birasberoštumiid ektui, deattuha Gunnestad. – Duojára máhttu lea dehálaš go galgá váldit vára justa dáin árvvuin, ja lea buorre investeren. Seammás diehtit mii ahte ollu eaiggádat dárbbašit doarjaga muhtun doarjjaortnegiin vai nagodit gokčat daid goluid maid ođasteapmi dagaha das ja dalle. Dalle lea buorre oaidnit ahte doarjjaortnet váikkuha dasa ahte boares viesut sihkkarastojuvvojit vel guhkit eallináigái, nugo dáppe Smukgårdenis.

Lutkkiideamis gáddjojuvvon

Opmodaga maŋimus fásta ássit jápme 1968:s. Dan maŋŋá leat leamaš dušše smávit divodeamit. Biddjojuvvui rohpebábir muhtun viesuide 1990-logus, muhto viesut leat lutkkiidan. Dattetge: Smukgården čájeha ahte lea vejolaš fitnet lutkkiidan viesuid fas buorre ortnegii.

– Mun válden opmodaga badjelasan cuoŋománus 2020:s mii dárbbašii stuorra ođasteami- ja divodeami, dadjá Trude Sildnes.  – Moai álggaheimme isidiin viiddis ođasteame barggu.

Ođđa eaiggádat barge metodalaččat. Sámedikki Lars Børge Myklevold buori rávvagiid vuođul ráhkaduvvojedje raporttat dan njealji ráfáidahttojuvvon vistti ja náveha dili birra ovdal go válde badjelasaset opmodaga.

– Mii leimmet maid kárten eará visttiid, ja diđiimet bures gokko lea eanemus hoahppu divvut visttiid ja eastadit vel eanet billašumi, čilge Sildnes. – 2020 giđa leimmet gergosat áŋgiruššamii. Ovdabargguid olis sáhtiimet álggahit dárbbašlaš gádjundoaimmaid dakkaviđe go válddiimet badjelasamet.

Dát lei álgu ođadeami bargui mii lea árvvusatnin veara.

–  Mis lea čađat leamaš dáhttu searvat dán prosessii, lohká Sildnes. – Mii leat danin leamaš giehtalagaid buot bargguin. Dál mii dovdat min visttiid hui bures, ja leat oahppan olu. Dál mii leat bures ráhkkanan viidáset bargui ja maŋŋá vel divodit visttiid.

Ámmátduojár gean árvvu sáhttá mihtidit gollis

Álo ii leat nu álki gávdnat duojáriid geain lea kompetánsa visttiid suodjalanbarggus. Dat sáhttá rievddadit olu iešguđet báikkiid mielde Norggas, ja muhtun fágain ja muhtun surggiin leat njulgestaga duojárvátnivuohta.

– Mii leimmet maiddái nu lihkolaččat ahte ovdabargguid bokte leimmet ožžon oktavuođa dakkár giehtaduojáriin geas lea buorre gelbbolašvuohta vistesuodjalusas, dadjá Sildnes. – Midjiide lei stuorra illun go son maid lei beroštuvvan váldit badjelasas ođadeami barggu. Roger Persson barggu haga gal livččii Smukgården joatkit lutkkiideami.

Buriid rávvagiiguin ja vehkiin duojáris ja veahki bearrašis álggahedje sii duddjoma. Áitái ja bargobiergasiid vistái biddjojuvvui gaskaboddosaš rohpi amas dat šat lutkkiidit eanet. Bargobiergasiid visti loktejuvvui amas dat eanet guohpput, ja fiervááiti, mii lei hui fuones ortnegis, ođastuvvui.

Oktanaga dieinna bargguin fertii návet gáddjojuvvot. Syllstokken  (liŋka sátnečilgehusaide: https://snl.no/syllstokk ) máttaseaidni, skoađđasiid ja holggaid fertii lonuhit. Rohpi lei sakka billašuvvan ja máttabeale oassi lei juo jávkan, juoidá mii lea dagahan stuorra mieskamiid siskkabealde. Loktagaska lei mieskan ja gahččan vulos návetláhttái, ja láhtti lei billašuvvan.

– Dát bargu oahpahii midjiide ollu, lohká Sildnes. – Ovdamearkka dihte lea hui váttis meroštallat iežas barggu áigegeavaheami. Mii leimmet bušeteren ollu unnit diimmuid iežamet bargui go dat mii duođaid šattai. Mii oahpaimet maiddái ahte barggu áigge bohtet dađistaga ođđa áššit mat gáibidit sihke áiggi, molssaevttolaš čovdosiid ja lasse goluid.

Náveha barggu galggai muhtun láigohuvvon fitnodat dahkat.  Dasa ledje eaiggádat ožžon ruđaid Kulturmuitofoanddas, Sámedikkis ja Stiftelsen Unis.

– Ovdal go snihkkárat besse álgit, de mii geavaheimmet lagabui 500 diimmu jávkadit ávdnasiid main ledje vahágat, čorget ja sihkkarastit siskkobealde vai šattašedje doarvái buorit bargodilit láigohuvvon snihkkáriidda. Fertiimet maid gaskaboddosaččat ráhkadit oadjebas guji bajás boares, billašuvvan láhttošaldái.

Bargu molsut dimbariid, holggaid, olgorobi ja rohpebáhpáriid gárvvistuvvui skábmamánus 2020. Eaiggádat mearkkašahttet ahte lea ain ollu bargu náveha siskkabealde, muhto rohpi ja seainnit leat čáhcejeahkki, ja návet doaibmá dál bures vuorkán.

Áiggi mielde huksejuvvo maid ođđa láhttošaldi. Dat ráhkaduvvui kopiijan dan boares šaldis mas lei vuolggasadjin ávdnasiin mat oidnojit boares govain.

Prošeavttas ruoktun

Geasset 2020 válddiimet atnui ássanviesu. Duojár Persson kártii viidásat dárbbašlaš vuođđobarggu ássanviesu divodeapmái, ja ledje hástalusat sihke olggobealde ja siskkabealde.

Visttis ledje mieskamat, ja láhttiin lei boares darfe ja eana skoađastat. Originálat geađgejuolgi lei johttán olggosguvlui, ja lei maid stuorra lokten ja njuolgun dárbbut.

– Geađgejuolgi lea fas sajis, viessu lea loktejuvvon ja divvojuvvon ja mieskan hirssat leat molsojuvvon, lohká Sildnes. – Eahpesihkkaris eananmássat láhttis leat fievrreduvvon olggos, ja čiekŋaleamos ráiggiin mii rokkaimet sullii beannot mehtera vulos.

Láhttit leat goikaduvvon, skoađastuvvon ja leikejuvvon lieggakábeliiguin. Ođđa muorrafiberskoađas lea biddjojuvvon, ja álgovuolggalaš panela mii galggai čullojuvvot eret go galggai beassat láhtenbargui, galgá divvojuvvot.

– Vaikke leat bidjan lievlaeastima, muorrafiberskoađđasa ja bieggasuoji dan boares olgogara duohkai de áidna oinnolaš mearkkat das lea ahte doppe leat čuovgi spihkároaivvit oidnosis. Go dat leat ruston dálvet de eai leat šat oinnolaš mearkkat barggu maŋŋá. Mii leat maid oahppan lásedivodemiid, ja kealláris leat dievva fága ja láserámmat, kihtta ja oljomálat.

Máŋggaid jagiid systemáhtalaš barggu maŋŋá galgá fas čuovgat Smukgårdenis láses čuovggat go skábma boahtá.