Odals Værk

Om kulturminnet

På slutten av 1600-talet fann dei jernmalm i grunnen under Valstad gard, og her vert seinare Odals Værk etablert. Verket ligg i Sør-Odal kommune, ikkje langt frå Glomma, og med skog og vassdrag i nærleiken var det lettvint å skaffe energi til verksemda. Verksemda vaks fram som eit eige samfunn, med jernverk, sagbruk, landbruk med 65 husmannsplassar og treskelåve, teglverk, brenneri og bryggeri og tilhøyrande skule og fattigvesen. På jernverket produserte dei ei rekkje små og store produkt, som til dømes omnar, spiker og kanonrør. Verket blomstra i tida frå 1764 og til 1823, men i 1835 vart jernverket avvikla og drifta retta meir mot dei andre næringane på eigedomen.

Den allsidige næringshistoria er godt synleg i verkets store og vel bevarte bygningar samt uteområda. I dag er Odals Værk eit aktivt gardsbruk.
Hovudbygningen og dei to sidebygningane på verket vart freda allereie i 1941. Dei store grøntanlegga visar eit tidsspenn på knappe 200 år, med spor av formelle hagestilar, romantiske landskapsparkar, samt anlegg med nyklassisistisk preg. I dag er grøntanlegga forenkla samanlikna med tidlegare.

Antakeleg hadde hagen ved hovudbygningen ein formal stil, før den vert lagt om til ein landskapspark ein gong før 1847. I hagen står ein særeigen kinesisk- inspirert hagepaviljong, noko som er eit døme på tidleg påverking av europeisk hagemote.

Etter krigen vert områda nær hovudbygningen, som i dag kallas «Privathagen», endra etter ein plan frå hagearkitekt Sigrid Hotvedt. Privathagen fekk då eit nyklassisistisk uttrykk. Dammen i hagen vest for hovudbygningen skal være anlagt av Andreas Grüning i 1820-årene, men sjølve hageanlegget kan vere eldre. I åsen over garden finnes ein skogspark, med slyngande stiar og særeigne strukturar som ei “kaffigrotte” og utsiktspunkt.

Bakgrunn for fredinga

Odals Værk er eit særleg godt ivareteken anlegg med ei historie som strekk seg over fleire hundre år. Verket har spor etter fleire sosiale sjikt knytt til drifta. Fredinga vil gjere Odals Værk synleg som ein viktig samfunnsbyggjar og ein stor arbeidsplass lokalt i fortida. Difor skal fredinga vise verksemdas historie og utvikling over 200 år, med tilpassing til dei ulike driftsforma på staden. Det er viktig å ta vare på husmannsplassen Nordre Vika som eit døme på kor viktig husmannsvesenet var for verksemda. I alt har anlegget store kunnskaps- og opplevingsverdiar.

Kruthuset og kornmagasinet er, i tillegg til hovudbygningane, dei einaste bygga som står att frå jernverksperioden. Dei er difor viktige å ta vare på, saman med driftsbygningar som bryggerigang og bryggerikjeller, treskelåve og låve som saman viser den mangfaldige drifta ved verket. Fredinga omfattar også delar av innsjøen Fløyta, som var demma opp slik at vasskrafta kunne nyttas til drifta. I tillegg vert snikkarbua og reiskapsbua med jordkjellar freda.

Hagane og parkane ved Odals Værk speglar ein lang periode med skiftande ideal, og både enkeltvis og samla har grøntanlegga ved Odals Værk stor hagehistorisk verdi.